تاملی بر برخی برداشت‌ها از مفاهیم جدید کتابداری

ویراستار بهمن ۶, ۱۳۹۳ 0 دیدگاه
سید مهدی طاهری

لیزنا، سید مهدی طاهری، عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، فعالیت­های علمی همواره در جهت تامین نیازهای مادی و معنوی بشر انجام گرفته است. این فعالیت­ها، ابتدا -در عصر صنعتی- بهبود وضعیت مادی جامعه انسانی را مد نظر قرار دادند. اما پس از بهبود نسبی زندگی مادی، به سمت تعالی روحی و معنوی بشر تمایل یافتند. گستردگی توجه به این تعالی به حدی بود که موجب پیدایش عصر جدیدی به نام عصر فراصنعتی (یا اطلاعاتی) شد. در این عصر اطلاعات و دانش به عنوان غذای روح بشر، کالای اساسی و رایج بازار نیازهای انسانی گشت.

نمایی از نرم افزار کتابداری مبین نگارش پیشرفته

در عصر جدید، توسعه تحولات و پیشرفت­ها در حوزه فناوری­های اطلاعاتی و ارتباطی بیش از دیگر فناوری­ها بوده است. ظهور فناوری­هایی چون رایانه، فناوری­های پیشرفته مخابراتی (ماهواره­ها، و …)، شبکه­های اطلاعاتی و ارتباطی ، حاصل این تحولات بودند. این فناوری­ها نه تنها بر روی خدمات، تجارت، و تبادل کالای اطلاعات و دانش تاثیر گذاردند، بلکه موجب به وجود آمدن مفاهیم و دانش­هایی جدید هم چون جامعه اطلاعاتی، اقتصاد دانایی-محور، و جز آن گردیدند.

از سوی دیگر، علم اطلاعات و کتابخانه (کتابداری و اطلاع رسانی) -که به طور ویژه به کیفیت، کاربرد، جریان، و مدیریت اطلاعات و دانش می­پردازد، همواره در طول تاریخ به منظور پاسخگویی به نیازهای پژوهشگران و نیازمندان اطلاعاتی، از آخرین فناوری­های مرتبط بهره­مند بوده است. از این رو، ارتباط تنگاتنگ میان علم اطلاعات و فناوری­های نوین اطلاعاتی و ارتباطی از یک سو، و رویکرد جدید بشر به فراگیری و کسب اطلاعات و دانش (در عصر فراصنعتی) از سوی دیگر، حوزه علم اطلاعات را با تحولاتی چشمگیر، و بسیار رو به رشد روبرو نموده است. تحولات مذکور تغییر مفاهیم قبلی حوزه، و پیدایش مفاهیم جدید را در سطحی وسیع­تر نسبت به دیگر حوزه­های دانش بشری باعث گردیده است. این تحولات گسترده، و غیر بومی بودن علم اطلاعات، انبوهه­ای از مفاهیم و مباحث جدید را وارد جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران کرده است. در این میان، درک و برداشت جامعه فعال این حوزه –به عنوان اولین و ساده­ترین بازخورد- قدری قابل تامل است.

بررسی تحلیلی (با کمی هم چاشنی دیدگاه انتقادی)، درک و به کارگیری این مفاهیم جدید در بروندادها و مجامع علمی را چندان مطلوب ارزیابی نمی­کند. برداشت و استفاده نه چندان صحیح و جامع از این مفاهیم می­تواند خاستگاه برخی انحرافات علمی، و رواج و تداول اشتباهات گردد، بر روی آموزش و پژوهش حوزه تاثیر منفی گذارده، فعالیت­ها و تلاش­های حرفه­ای را مخدوش نماید. این نه تنها بیانگر پویایی حوزه نیست، بلکه نوعی پسرفت محسوب می­شود. سطحی گرایی را جایگزین عمق گرایی می­کند، و کمی گرایی را به جای کیفی گرایی رویکرد غالب می­سازد. اجازه تولید بازخوردهای مناسب به بستر و بافت مفاهیم جدید -به عنوان نکات جدید – را سلب نموده، فاصله گسترش دانش حرفه­ای مرتبط با حوزه علم اطلاعات در کشور را با کشورهای تولید کننده آن مفاهیم افزایش می­دهد.

به عنوان نمونه می­توان به برخی از این برداشت­های نادرست که در بافت بروندادهای علمی و مجامع تخصصی مطرح، و برخی نیز متداول گردیده در ذیل اشاره نمود. اگر چه این موارد نمونه –با توجه به گرایش موضوعی نگارنده، بیشتر در حوزه ذخیره و بازیابی اطلاعات و کتابخانه­های دیجیتالی است، اما بدون تردید چنین مواردی در دیگر حوزه­های فرعی علم اطلاعات نیز وجود دارد:

به کارگیری اصطلاحات “کتابخانه الکترونیکی”، “کتابخانه دیجیتالی”، و “کتابخانه مجازی” به عنوان مفاهیمی متفاوت؛ مقایسه استاندارد “قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن (AACR۲)”–به عنوان دستورالعمل­هایی برای تعیین، استخراج، و ثبت ارزش­ها (مقادیر) عناصر فراداده­ای- با طرح­های فراداده­ای چون هسته دوبلین؛ کاربرد اصطلاحنامه­ها فقط برای سازماندهی اسناد و مدارک و مقاله­ها (مواد غیر کتابی)؛ قلمداد مدل مفهومی “ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی (FRBR)” به عنوان استاندارد فراداده­ای، یا فرمت ذخیره و بازیابی اطلاعات (فرمت FRBR)، و یا شیء گرا نبودن این مدل از لحاظ رویکردی؛ قلمداد نسل جدید قواعد فهرستنویسی یعنی “استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (RDA)” به عنوان استاندارد فراداده­ای، و مقایسه با استانداردهای فراداده­ای؛ جایگزینی مدل مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی (FRBR)” با استاندارد فراداده­ای MARC (صرف نظر از توسعه­ها و اقدامات استراتژیک این استاندارد برای محیط اطلاعاتی جدید، و عدم توجه به بستر پیاده سازی مدل­های مفهومی)؛ درک نادرست از مدل­های اطلاعاتی توزیعی و متمرکز؛ شناخت ناقص و نادرست نسبت به برخی استانداردها و رویه­ها (از جمله پروتکل Z۳۹,۵۰، استاندارد کدگذاری و انتقال فراداده (METS)، و …) ، ابهام در تفاوت ماهیتی استانداردها؛ نسبت دادن کارکردهای نادرست به برخی استانداردها، و … از جمله مواردی هستند که با برداشت­های نادرست همراه بوده اند.

چنان که خاستگاه این برداشت­های نادرست، و اشتباهات مفهومی و کارکردی مد نظر باشد، به طور کلی می­توان دلایل و عواملی چند را بر شمرد:

  • عدم مطالعه کافی، عمیق و جدید در باره مفاهیم و تحولات در حوزه های فناوری و نیز ذخیره و بازیابی اطلاعات، و در نتیجه عدم کسب دانش به معنای درست آن؛
  • استفاده از معیارهای کمی (تعدد بروندادهای علمی) برای ارزیابی پژوهشگران و حرفه­مندان به عنوان  فرهنگ حاکم بر محیط­ها و سازمان­های علمی و آکادمیک (حرکت از عمق به سطح)؛
  • عدم توجه کافی به تحولات و رویکردهای رویه­ها، استانداردها، ابزارها، و فنون (از جمله تغییر نگرش­ها و رویکردها به نظام­ها و محیط­های اطلاعاتی جدید نسبت به سنتی)؛
  • غلبه رویکردها و نگرش­های صرفا تجاری بر مباحث و مفاهیم علمی (از جمله کاربرد نادرست واژه پشتیبانی نسبت به قابلیت­ها و استانداردها در نرم افزارهای کتابخانه­ای و مدیریت اطلاعات؛ رواج اصطلاحات و مفاهیم جدید با برداشت­های نادرست، و جدا از بستر و مفاهیم مرتبط از طریق شرکت­های نرم افزاری)؛
  • انتخاب رویکرد نسبتا انفعالی از سوی جامعه متخصص نسبت به تحولات و فعالیت­های حرفه­ای؛
  • خلاء وجود گروه­ها و مراجع علمی سازمان یافته برای تبیین و بومی سازی مفاهیم و مباحث جدید (کمیته­ها و شوراهای تخصصی و …

بدیهی است علاوه بر موارد اشاره شده، دلایل و عوامل دیگری نیز وجود دارند که باعث پیدایش این مسئله در جامعه علمی می­شوند. به نظر می­رسد اقدامات ذیل از سوی جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران می­تواند از شدت این مسئله کاسته، پویایی جامعه بومی، و اشتراک در توسعه مفاهیم جدید را به ارمغان آورد:

  • مطالعه عمیق مقالات و کتابهای جدید، آگاهی از محتوا و رویکرد همایشهای تخصصی، و شناخت دقیق مفاهیم و مباحث جدید از سوی جامعه حرفه­مند؛
  • برگزاری کارگاه­ها، همایش­ها، و نشست­های تخصصی با هدف تبیین مفاهیم جدید؛
  • پرورش روحیه تفکر انتقادی در جامعه کتابداری و اطلاع رسانی، و ایفای نقش فعال با هدف پالایش فعالیت­ها و بروندادهای علمی، و حرکت در مسیر درست دانش برای همگامی با پیشرفت­های حوزه. این اقدام می­تواند در قالب تدوین مقالات انتقادی، نشست­های نقد و بررسی، کرسی­های نظریه پردازی، و … باشد؛
  • فراهم ساختن امکان پرسش، بحث و استنتاج از مباحث در پایان همایشهای تخصصی؛
  • تشکیل کمیته­ای تخصصی از سوی انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران برای ارائه تصویر و درکی صحیح و روشن از مباحث و مفاهیم جدید (عنوان پیشنهادی: کمیته استانداردها و تبیین مفاهیم جدید)؛
  • حضور کتابداران و اطلاع رسانان جوان و علاقه­مند با توجه به داشتن فرصت بیشتر و توانایی­های جسمی و فکری بالاتر در مباحث نظری به جای توجه صرف به تلاش­های اجرایی (عملیاتی) (در برابر این تفکر که جوانان باید فقط کار عملیاتی انجام دهند تا تجربه کسب کنند)؛
  • افزایش سواد اطلاعاتی و سواد فنی-رایانه­ای با توجه به ارتباط تنگاتنگ علم اطلاعات با فناوری­های نوین اطلاعاتی. 

تدوین این مطالب از سوی نگارنده فقط بیان دغدغه­ای بود که ذکر آن مهم به نظر می­رسید. به هیچ وجه هدف، انتقاد از اشخاص حقیقی و حقوقی خاصی نیست. تنوع نمونه­­های یاد شده از برداشت­های نادرست و اشتباهات دلیلی بر این مطلب است. در پایان آرزومند پویایی، نشاط، و  رشد بیشتر جامعه فرهیخته کتابداری و اطلاع رسانی ایران هستم.

برگرفته از:طاهری، مهدی. « تاملی بر برخی برداشت‌ها از مفاهیم جدید کتابداری ». پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا). سخن هفته شماره ۱۰. ۲۰ دی ۱۳۸۹.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *